Dijitalleşme çağımızın önceliği. Günlük hayatımızın her alanında yaptığımız işlemlere ya da aldığımız hizmetlere yönelik dijital platform sayıları son yıllarda hızla artmakta, buna paralel olarak tüm dünya bir dönüşüm içerisinde. Bundan 20-25 yıl önce internete evlerdeki kablolu telefon hattı üzerinden bağlanıyorken şimdi 5G bağlantısını konuşur olduk, kablolu telefonlar ise tarih oldu olacak. Bu süreçte, çatıda karasal anten yönü için saatlerimizi harcadığımız zamanlardan başlayıp, devamında kablolu TV’nin kalitesine şaşırırken şimdi yeni nesil için internet tabanlı uygulamalar ile normal TV yayını kavramı bile kalmadı diyebiliriz. Benim açımdan, 2011 yılında Esenboğa Gümrük Müdürlüğü teftişi sırasında, test amacıyla Esenboğa Gümrük Müdürlüğü özelinde uygulanan beyannamelerin ekleriyle birlikte elektronik beyanı ile ilgili olarak teftişi yaparken söz konusu işlemlerin Türkiye genelinde nasıl uygulanacağı yönündeki kuşku ve endişelerime karşın gelinen noktada ihracat beyannamelerinden sonra antrepo beyannamelerinin de elektronik beyanı, bu dönüşüme tanıklık etmek adına keyif verici.

Geçtiğimiz yüzyılın sonlarında altyapısı yapılmaya başlanan söz konusu teknolojik devrim iş hayatımızda günlük yaşamımızın önemli parçası ve hatta günlük iş hayatımıza yön veren ana unsurlardan oldu. Bahse konu alanlardan bir tanesi de dış ticaret. Teknolojik olarak hedeflenen nokta olarak görülen dış ticarette blockchain uygulamaları ile ilgili 2019 yılında bu köşeden “Dış Ticarette Nesnelerin İnterneti ve Blockchain Üzerine” adlı yazımı paylaşmıştım. Bu yazımda ise dış ticaretçiler olarak iş hayatımızın en önemli düzenleyicileri arasında yer alan gümrük idaresinin teknolojik dönüşümde nasıl yol aldığı ve bu dönüşümün bizleri nasıl etkilediğini kısaca ele alacağım.

Teknolojik dönüşüm konusunda öncelikle gümrük otomasyon çalışmaları kapsamında, çarşaf beyannamelerden bilgisayar tabanlı sisteme geçişi ele almak gerekir. Geçtiğimiz yüzyılın sonlarında başlayan bilgisayar alt yapısı destekli bilgi ve iletişim teknolojileri kullanılarak yeniden yapılanma çerçevesinde, gümrük idaresi de bilişim teknolojilerinden faydalanmak suretiyle bazı otomasyon projeleri yürüttü. Bizim bakış açımızdan gümrük beyannamelerinin bilgisayarlar vasıtasıyla doldurularak gümrük sistemine aktarımı ve işlemlerin bahse konu gümrük sistemi aracılığı ile yürütülmesi olarak tanımlayabileceğimiz otomasyon sistemi ile gümrük idaresi varış öncesi veri işleme, güvenlik ve teminat işlemlerinin otomatik olarak tamamlanması, risk yönetimi ve risk bazlı seçim kullanımı ve dış ticaret verilerinin toplanması gibi yeni olanaklara sahip oldu, işlemler hızlandı. Gümrük idaresi tarafında insan faktörü önemli ölçüde işlemlerin dışına çıkarıldı, gümrük işlemlerini içeren faaliyetleri bulunan diğer devlet kurumları ve özel sektör paydaşlarının da bilgi ve iletişim teknolojileri kullanmaları yoluyla sistemsel iletişimin yolu açıldı.

Gümrük İdaresi tarafından dış ticaret (özellikle gümrük beyannamelerinde yer alan tüm bilgiler ile birlikte ilgili yan verilerden oluşan) veri havuzunun oluşturulması ile birlikte söz konusu veriler “veri madenciliği” yoluyla işlenebilir hâle geldi. Böylece daha önceleri gümrük memurlarının kişisel tecrübe ve bilgi birikimine dayanarak uygulanabilen riskli işlem algısı, belirlenen algoritmalar yoluyla sistematik bir temele oturtularak “risk yönetimi” kavramı gümrük idaresi uygulamalarının merkezinde yer almaya başladı. Nitekim Gümrük Kanunu’nun 10’uncu maddesinde 2009 yılında yapılan değişiklikle de mevcut uygulamalar yasal zemine oturtuldu ve uygulamaları özetler şekilde; gümrük idarelerinin, mevzuatın belirlediği şartlar çerçevesinde, Türkiye Gümrük Bölgesi yani kısaca Türkiye Cumhuriyeti sınırları ile diğer ülkeler arasında taşınan eşyanın giriş, çıkış, transit, aktarma ve nihai kullanımı ile serbest dolaşımda bulunmayan eşyanın durumunu düzenleyen gümrük mevzuatı ve diğer mevzuatın doğru uygulanmasını sağlamak için gerekli görülen gümrük kontrollerini yerine getireceği ifade edildi. Ayrıca ani ve rastgele yapılanlar dışındaki gümrük kontrollerinin, risklerin tespiti ve risk derecesinin ölçülmesi ile ulusal ve gerekli görüldüğü takdirde uluslararası düzeyde riskleri değerlendirerek gerekli önlemleri oluşturmak amacıyla bilgisayarlı veri işleme tekniklerini kullanan risk analizi esas alınarak yapılacağı düzenlendi.

Gümrük otomasyon sisteminin getirdiği kolaylıklar ve aynı zamanda risk yönetimi uygulamasına geçilmesi ile birlikte daha etkin gümrük denetimi yapılması ve gümrük işlemlerini yasal kurallar çerçevesinde gerçekleştiren kişilerin işlemlerinin kolaylaştırılarak denetimlerin riskli görülen konu ve/veya kişilere kaydırılması hedefiyle “Sonradan Kontrol” denetimi uygulamasına geçildi. İlgili mevzuatında “beyan edilen bilgilerin doğruluğu ve işlemlerin usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığı da dâhil eşyanın gümrük işlemlerine ve/veya sonraki ticari işlemlere ilişkin ticari belge ve verilerin ya da riskli kişi veya işlemlerin ilgili kişilere ait yerlerde kontrolü” olarak tanımlanan Sonradan Kontrol denetimleri ile birlikte, rutin işlemler kapsamında daha önce sadece gümrük müdürlüğü teftişinde bilgi/belge istenmesi hâlinde karşılaşılan gümrük müfettişleri, dış ticaretçiler adına günlük iş hayatının bir tarafı hâline geldiler, denetimler şirketler bazında yıla yayılır oldu.

Dış ticaret uygulamalarında gerekli olan pek çok konudaki bilgi ve belgelerin konularına göre farklı kurum ve kuruluşlardan doğrudan temin edildiği, her bir kurum ve kuruluşun kendisine has başvuru ve çalışma usullerine sahip olması karşısında gerek dış ticaret işlemini yapan firmalar gerek bu işlemlerin takibini yapan aracı şirketler gerekse işlemi yapan ilgili kurum ve kuruluşlar için maddi, zaman ve iş gücü yönlerinden ciddi ölçüde maliyet oluştuğu dönemler çok da eskiye ait değil. Yukarıda belirttiğim üzere “gümrük otomasyon sistemi” ile birlikte, gümrük işlemlerini içeren faaliyetleri bulunan diğer devlet kurumları ve özel sektör paydaşlarının da bilgi-iletişim teknolojileri kullanmaları yoluyla sistemsel iletişiminin yolu açıldı. Böylece söz konusu dijital iletişim yollarından biri olan “tek pencere sistemi” ile elde edilen kolaylıklar sayesinde dijital dönüşümde de önemli bir basamak geçilmiş oldu. Tek pencere sistemi ile ayrıca bilgi ve belgelerin doğrudan ilgili kurum ve kuruluşundan güvenli elektronik ortamda elde edilmesini sonucunda, gümrük idaresi açısından belgelerin mevcudiyetinin ve/veya doğruluğunun kontrolü de sisteme dayandırılmış oldu.

Elektronik beyannameye yönelik olarak yukarıda belirttiğim ve o dönemde genelleştirilme yönünde devamı gelmeyen, test amacıyla Esenboğa Gümrük Müdürlüğü özelinde uygulanan beyannamelerin ekleri ile birlikte elektronik beyanı benzeri uygulamalar aşama aşama hayata geçmekte. Nitekim, Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü (YYS) sahibi firmalar uzunca süredir gerek ihracat gerek ithalat gerekse antrepo olmak üzere tüm beyannamelerini elektronik ortamda üretmekte, dolayısıyla yukarıda belirttiğim güven ortamı ve teknik altyapı gereklilikleri de dikkate alınarak “statü özelinde” elektronik beyanname (e-beyanname) uygulamasına bir süre önce geçilmiş bulunuyor.

Getirilen genel uygulamalara bakıldığında ise gümrük idaresinin bir yandan işlemlerini yasal çerçevede yapan özel sektör paydaşlarına olan güveninin arttığını söylemek, bir yandan da vazifesi olan düzenleme, kontrol ve denetim faaliyetlerinin yöntemini değiştirerek dijitalleşme yönünde öz güveninin arttığını gözlemlemek mümkün. Özet beyanların elektronik ortamda verilmesini saymazsak, gümrük idaresi tarafından “Kâğıtsız Gümrük İşlemleri Projesi” kapsamında yapılan çalışmalar sonucunda, 20.08.2019 tarihi itibarıyla ihracat beyannamelerinin tamamen dijital ortama çekilerek ihracat beyannamesinin kâğıt nüshasının gümrük idarelerine ibraz edilme zorunluluğunun kaldırılmış olması ile resmi olarak tamamen e-ihracat beyannamesi kullanımına geçilmiş olması “genel uygulama”ya yönelik öncül diyebiliriz. Diğer yandan belirtilen proje kapsamında son olarak, antrepo beyannamesi eki tüm belgelerin, beyanname ile ilgili olarak yapılan memur işlemleri ve beyanname ile ilgili sonradan olabilecek yükümlü taleplerinin elektronik ortama alınması çalışmaları sonucunda, antrepo beyannamelerine ilişkin olarak 03.08.2021 tarihi itibarıyla Türkiye genelinde beyannameye eklenmesi gereken ve kâğıt ortamında düzenlenen belgelerin taranarak ilgili muayene memurunca taranmış belge üzerinden elektronik ortamda işlem yapılması uygulamasına geçilmiştir.

Gelinen aşamada tüm bu süreçlerin sonucunda, genel uygulama açısından ihracat ve antrepo beyannameleri için elektronik beyannameye geçilmiş olmakla birlikte, YYS sahibi firmaların ithalat beyannamelerini de elektronik olarak düzenlediğini göz önüne aldığımızda, sadece YYS sahibi olmayan firmaların ithalat işlemleri için elektronik beyanname kullanılmayacak olduğu görülmektedir. Devam eden dönüşümün sonucu olarak bu durum; belki de 20 yıl öncesinde hayal dahi edilemeyen, daha hızlı, daha etkin ve tüm paydaşlar açısından maliyet avantajı sağlayan yeni düzen olarak adlandırılabilir.

                                                                                                                                                                                                                                     Dr. Levent Özkardeş