1.      Genel Olarak Denetimde Kanıt

Denetimde kanıt toplama, denetçinin bizzat denetim işlemlerini gerçekleştirmesi demektir. Bağımsız denetçi, planına uygun şekilde denetim programını gerçekleştirir yani çeşitli denetim tekniklerini uygulayarak finansal tablolar hakkında denetim görüşüne ulaşmak için kanıt toplar.

Denetçilerin denetim kanıtı toplamadaki temel amaçları şunlardır:

a) Müşteri ile ilgili bilgi toplamak ve riskleri belirlemek,

b) Müşterinin iç kontrol sisteminin etkinliğini test etmek,

c) Yönetimin finansal tablolarındaki bilgiler ile ilgili iddialarının doğruluğunu araştırmaktır.

2.      Denetim Kanıt Türleri

Denetim kanıtları, muhasebe sisteminden elde edilen kanıtlar ve destekleyici kanıtlar olarak sınıflandırılır.

·        Muhasebe Sisteminden Elde Edilen Kanıtlar

Yevmiye defterleri, büyük defter, yardımcı defter, çekler, elektronik fon transferi kayıtları, muavin defter kayıtları, maliyet dağıtım hesaplamaları gibi örneklerdir.

·        Destekleyici Denetim Kanıtları

Fiziksel kanıtlar (denetçinin fiziki inceleme/sayım sonucu elde ettiği kanıtlardır), üçüncü kişilerin ifadeleri /doğrulamalar (ticari alacaklar, ticari borçlar, banka kredi ve mevduat hesapları ile ilgili doğrulamalar gibi), işletme personelinin beyanı, aritmetik kanıtlar, belgeye dayalı kanıtlar ve analitik kanıtlardır.

3.      Kanıtlarının Güvenirliği ve Kanıtların Yeterli Sayıda Olması

Denetçinin yeterli sayıda ve güvenilir kanıt elde etmesi gerekmektedir.

Kanıtların güvenilirliğine etki eden faktörler şunlardır:

·        Kanıtın ilgili olması yani elde edilen kanıtın doğrudan denetim hedefi ile ilgili olması gerekir.

·        Kanıtın kaynağı, güvenilirlik derecesinin önemli bir göstergesidir.

·        Kanıtın zamanlılığı, yani ne zaman elde edildiği de güvenilirliğini etkiler.

·        Kanıtın objektifliği, yani objektif kanıtlar daha güvenilirdir.

Denetçinin denetim hedefleri doğrultusunda, ne kadar kanıtın yeterli olacağı denetimi gerçekleştiren denetçinin yargısına bırakılmakla birlikte etki eden faktörler de bulunmaktadır.

Bunlar:

·        Önemlilik

·        Risk

·        Nitelik

·        Ekonomik etkenler

·        Ana kütlenin büyüklüğü ve özellikleridir.

4.      Denetim Testleri ve İşlemleri

Kontrol Testleri: Müşteri işletmesinin iç kontrol sisteminin incelenmesidir. Denetçiler, aşağıdaki hususlar açısından iç kontrol sistemini incelerler:

a) İç kontrol sisteminin yeterli olup olmadığı (sistem testi),

b) Mevcut iç kontrol sisteminin etkin çalışıp çalışmadığı (fonksiyon testi).

Doğrulama Testleri (Detay Testleri): Genellikle dönem sonlarında hesap kalemleri ya da döngülere yönelik yapılan çalışmalardır. Bu aşamada denetçi finansal tabloları iki açıdan inceler:

a) Finansal tablolarda sunulan bilgilerin doğruluğunu inceler.

b) Sunulan bu bilgilerin dönemler arası veya sektörel bazda karşılaştırılması ve aralarındaki ilişkileri inceler.

5.      Denetim Teknikleri

Denetim işlemleri denetim tekniklerinin uygulanması ile sağlanır. Genellikle denetim tekniği ifadesi yıl sonlarında maddi doğruluk testleri için kullanılmakla birlikte aslında daha geniş kapsamlıdır. Başlıca denetim teknikleri şunlardır:

·        Fiziki inceleme tekniği,

·        Doğrulama tekniği,

·        Belgelerin incelenmesi tekniği,

·        Kayıt sürecinin izlenmesi tekniği,

·        Yeniden hesaplama tekniği,

·        Gözlem tekniği,

·        Ayrıntılı inceleme tekniği,

·        Soruşturma (Görüşme) tekniği,

·        İlgili hesaplar arasında ilişki kurma tekniği,

·        Analitik inceleme tekniğidir.

Fiziki İnceleme Tekniği: Belgelerin ve kayıtlarda gösterilen fiziki kıymetlerin gerçekten var olduklarının görülmesi ve varlığı saptanan kıymetlerin denetlenen işletmeye ait olduğunun resmî belge ve kayıtlarla doğrulanması işlemidir.

Doğrulama (Teyit/Mutabakat) Tekniği: Denetçinin belirlediği çerçevede, denetlenen dışındaki bir kaynaktan denetlenenin yazılı talebiyle bilgi istenmesi ve bu bilginin doğrudan denetçiye iletilmesi işlemidir. Üç farklı uygulama şekli bulunmaktadır: a) Olumlu Doğrulama b) Olumsuz Doğrulama c) Boş Bakiyeli Doğrulama.

Belgelerin İncelenmesi Tekniği: İşletmenin faaliyetleri ve finansal tablolarına ilişkin her türlü belgenin içeriğinin ve kayıtlara uygunluğunun ayrıntılı şekilde incelenmesi işlemidir.

Kayıt Sürecinin İzlenmesi Tekniği: Denetçinin örneklemeler yoluyla kaynak belgeler seçmesi ve bu belgelerden hareketle muhasebe kayıtlarının doğruluğunu araştırması işlemidir. 

Yeniden Hesaplama Tekniği: Muhasebede yapılan kayıtların denetçi tarafından doğrulanması işlemidir.

Gözlem Tekniği: Denetçinin belirli faaliyetlerin yürütülmesi sırasında hazır bulunmasını ifade eder.

Ayrıntılı (Derinlemesine) İnceleme Tekniği: Bu teknik yardımıyla denetçinin bir kaydın, bir hesabın veya bir tablonun ayrıntılı olarak derinlemesine incelenmesi amaçlanır.

Soruşturma (Görüşme) Tekniği: Denetçinin, iç denetçileri de kapsayacak şekilde ilgililerden bilgi alması işlemidir.

İlgili hesaplar Arasında İlişki Kurma Tekniği: Muhasebede belirli hesaplar arasında yakın ilişki söz konusudur.

Analitik İnceleme Tekniği: Analitik incelemelerin denetimde kullanılması, bazı hesaplar arasında anlamlı ilişkiler (oranlar) kurulması ve bu oranlar, aksi veya olağandışı bir durum doğmaz ise değişmez mantığa dayanmaktadır. Analitik incelemeler, tek başına denetim kanıtı sayılmazlar ve diğer denetim tekniklerini destekleyici bir nitelik gösterirler. Analitik inceleme tekniği türleri şunlardır: Karşılaştırmalı analiz, oran analizi, mantıklılık analizi.

            Doç. Dr. A. Engin Ergüden