Bu ayki makalemizin konusu uluslararası alanda çok uluslu işletmelerin kurumlar vergilerini suiistimal etmeleri ve zengin gerçek kişilerin vergi cennetlerinde tuttukları fonları sebebiyle neden oldukları küresel ölçekteki vergi kayıp ve kaçaklarıdır. Makalemiz, dünya ölçeğinde faaliyet gösteren Vergi Adalet Ağı (Tax Justice Network) isimli sivil toplum örgütünün yeni yayınlanmış raporunda yer alan küresel ve ülkemize ilişkin bilgi ve açıklamalara dayanmaktadır. Adı geçen sivil toplum örgütünün yayınladığı raporun adı 2023 Vergi Adalet Durumu (State of Tax Justice 2023) şeklindedir.^[1]

Rapor 2023 yılı verilerine göre hazırlanmıştır. Gelecek on yıllık dönemde her yıl ortalama 472 milyar dolar küresel vergi kayıp ve kaçağı ortaya çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu tutarın 301 milyar dolarlık kısmı çok uluslu işletmelerin kurumlar vergisi kanunlarını suiistimalleri sonucu olacaktır. Kalan 171 milyarlık dolarlık kısmı ise zengin gerçek kişilerin vergi cennetlerinde ve haksız vergi rekabeti uygulayan ülke ve küçük hükümranlık alanlarında tuttukları varlıklardan elde edilen gelirlerin vergi dışı kalmasından kaynaklanacaktır. Gelecek on yıllık dönemin sonunda küresel ölçekte toplam vergi kayıp ve kaçağı (10*472) 4,7 trilyon dolara ulaşacaktır. Bunun 3 trilyon doları çok uluslu işletmeler, kalan 1,7 trilyon doları vergi cennetleri ve haksız vergi rekabeti uygulayan yerler aracılığıyla gerçekleşecektir.

Uluslararası vergi kayıp ve kaçağına en çok çanak tutan ülkeler İngiltere, Hollanda, Lüksemburg ve İsviçre şeklinde sıralanmaktadır. İlk dörtte yer alan İngiltere’nin durumu ilginçtir. İngiltere Britanya Adası ve Kuzey İrlanda olarak raporda yer almamaktadır. Bunun yanında ikinci imparatorluk (second empire) olarak adlandırılan İngiliz Deniz Aşırı Hükümranlık Alanları ve Kral Toprakları (UK’s Overseas Territories and Crown Dependencies) üzerindeki faaliyetleri de rapora dahil edilmektedir. İngiliz ikinci imparatorluğun merkezi City of London olup, Londra’da mali ve finans işlerinin yürütüldüğü özel bir alandır. İngiltere, City of London ve İngiliz Deniz Aşırı Hükümranlık Alanları ve Kral Toprakları vasıtasıyla küresel para ve finans faaliyetlerini örümcek ağı benzeri bir yapı ile kontrol etmektedir. İngiltere ve sözü edilen uydu bölgeleri, küresel vergi kayıp ve kaçaklarının %24’üne ev sahipliği yapmaktadır. Diğer bir deyişle uluslararası vergi kayıp ve kaçağının çeyrek kısmı bu ülke ve kendine bağlı küçük hükümranlık alanlarından kaynaklanmaktadır.

İngiltere, Hollanda, Lüksemburg ve İsviçre’den oluşan dörtlü grup küresel vergi kayıp ve kaçaklarının yarısında rol oynamaktadır.

Rapora göre anormal banka mevduatına sahip 15 ülke tutar büyüklüğü itibari ile Cayman Adaları, İngiltere, ABD, Lüksemburg, İrlanda, Hollanda, İngiliz Virjin Adaları, İtalya, Fransa, Hong Kong, Bermuda, Singapur, Panama, İsviçre ve Belçika şeklindedir. Vergi cennetleri ve finansal bilgilerin gizliliğine ilişkin küresel soruna en çok sebep olan 15 ülke önem sırasına göre İngiltere, Hollanda, Cayman Adaları, Suudi Arabistan, Lüksemburg, Bermuda, ABD, Singapur, İrlanda, Hong Kong, İsviçre, Kanada, İngiliz Virjin Adaları, Güney Kore ve Porto Riko şeklinde sıralanmaktadır. Bu iki liste incelendiğinde neredeyse aynı devletlerin her iki yerde yer aldığı görülecektir.

Türkiye’nin çok uluslu işletmelerin kurumlar vergisi mevzuatını suiistimal etmek nedeniyle maruz kaldığı kâr aktarımı ve vergi kaybı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Raporda her ne kadar kurumlar vergisinin suiistimali olarak geçse de en önemli vergi kayıp ve kaçakları bu işletmelerin vergi planlamasından kaynaklanmaktadır.

Raporda “offshore” kavramı kullanılmıştır. Bu kavramın alt unsurları vergi cennetleri ve haksız vergi rekabeti uygulayan ülke ve hükümranlık alanlarıdır. Türkiye’nin küresel offshore faaliyetlerinden vergi kaybı aşağıdaki gibidir.

Yukarıdaki verilere göre Türkiye küresel ölçekte çok uluslu işletmelerin vergi planlaması faaliyetlerinden mustariptir. Aynı şekilde Türk vatandaşlarının vergi cennetleri ile haksız vergi rekabeti uygulayan ülkelerde tuttukları fonlar nedeniyle vergi kaybına uğramaktadır. Vergi geliri kayıp toplamı yukarıdaki tablolardan hareketle 2023 yılı için (781,4 +400,7) 1.182 milyon dolardır. Bu tutar Türkiye bütçe büyükleri dikkate alındığında önemlidir.

Türkiye’nin yukarıda yer verilen vergi kaybını telafi etmek için öncelikle İngiltere, Hollanda, Lüksemburg ve İsviçre ile ilgili vergi anlaşmalarını gözden geçirmesi ve kendi aleyhine işleyen hükümleri düzeltme yoluna gitmesi yerinde olacaktır. Aynı yolu, yukarıda yer verilen anormal banka mevduatı tutan ve/veya vergi cenneti faaliyetleri ve finansal bilgiler konusunda olumsuz karneye sahip ülkelerle olan mali ilişkilerinde takip etmesinde fayda bulunmaktadır.

Dr. Hüseyin Işık

18.08.2023

^[1] https://taxjustice.net/reports/the-state-of-tax-justice-2023/, adresinden rapora ulaşılabilir.